در پی درگذشت کاتوزیان در سن ۸۷ سالگی در روز سه شنبه ۱۱ شهریور، «حسن روحانی»رییس جمهوری، «علی لاریجانی» رییس مجلس، «اکبر هاشمی رفسنجانی» رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام، «سید محمد خاتمی» رییس دولت اصلاحات و بسیاری دیگر از چهره های سیاسی و فرهنگی کشور با انتشار پیام هایی، این ضایعه ی بزرگ را به خانواده ی وی و مردم ایران تسلیت گفتند.

امیر ناصر کاتوزیان در سال ۱۳۰۶ در تهران و در خانواده یی فرهیخته چشم به جهان گشود. او بعد از اتمام دوران متوسطه با معدل بالا در رشته ی ادبی و دریافت مدال درجه ی ۲ علمی، وارد دانشگاه شد و تحصیلات خود را در رشته ی حقوق دنبال کرد.

درخشش کاتوزیان در دوران دانشجویی سبب شد تا با وجود مشکل هایی نظیر شوک ناشی از فوت پدر و بر عهده داشتن بخشی از مسوولیت خانواده، با درجه ی عالی در رشته ی حقوق فارغ التحصیل شود. پس از اتمام دوره ی لیسانس حقوق از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۵، کاتوزیان مشغول به کار در دادگستری شد و حتی به مقام ریاست دادگاه اراک و مستشار دادگاه استان و معاون اداری و حقوقی هم رسید.

البته کاتوزیان در همه ی این سال ها، دغدغه و علاقه ی شخصی خود مبنی بر دارا بودن روحیه ی تحقیق و پژوهش را کنار نگذاشت. علاقه ی کاتوزیان به تدریس و همچنین برخی اختلافات با رژیم پهلوی، سبب شد تا وی ترجیح دهد زمان خود را صرف تحقیق و تفحص در موضوع های حقوقی و فقهی کند.

کاتوزیان که در خانواده یی مذهبی متولد و رشد یافته بود، همواره دغدغه ی فقهی داشت و مطالعات بسیاری را در این خصوص انجام داد. همین امر باعث می شود تا زبان عربی را به همان اندازه بداند که در زبان فرانسوی و انگلیسی متبحر شده بود. در سال ۱۳۳۲ نخستین مقاله ی او در مجله ی کانون وکلای آن زمان به چاپ می رسد و سلسله مقاله های وی در این باره ادامه پیدا کرد تا اولین کتاب او با عنوان «وصیت همزمان» با اتمام دوره ی دکتری به چاپ رسید. کاتوزیان همچنین نخستین دانشجوی ایرانی است که موفق به اخذ مدرک دکترای حقوق در ایران و دانشگاه تهران شده است.

***جایگاه علمی کاتوزیان

درگذشت استاد کاتوزیان، شوک بزرگی به جامعه ی حقوق کشور و همه ی افرادی که به نوعی با تفکر و شخصیت وی آشنا بودند وارد کرد. گروه پژوهش های خبری ایرنا در گفت و گو با دو تن از شاگردان و همکاران وی تلاش کرده است تا ذره یی از شخصیت حقوقی پدر علم حقوق ایران و تاثیر او بر رشد و توسعه ی مبانی حقوقی کشور را بازشناسی کند.

«نعمت احمدی» حقوقدان و وکیل دادگستری در گفت و گوی تلفنی با پژوهشگر ایرنا در این خصوص گفت: استاد کاتوزیان شخصیتی تکرار ناشدنی بود.

احمدی که خود سال ها شاگرد کاتوزیان بوده ادامه داد: برای درک جایگاه استاد در تاریخ حقوقی این کشور باید به دوران مشروطه بازگشت. مشروطه خواهی به نوعی نیاز به عدالت خواهی را در کشوری که پیش از آن قانون و قضایی به غیر از اظهارات فقها وجود نداشت افزایش داد. نیاز به تعیین قوانین و تغییرهایی نظیر تاسیس قوه ی قضاییه و دادگستری، گذار از دوران سنتی به مدرن را ممکن ساخت ولی این گذار، نیازمند افرادی بود که مبانی حقوقی را بصورت مدون تدوین کنند؛ چراکه بیشتر مبانی حقوق در آن زمان از کشورهای اروپایی به ایران آمدند.

این وکیل دادگستری با بیان اینکه تدوین مبانی حقوقی نیازمند احاطه ی کامل به فقه سنتی در کنار قوانین مدرن بود گفت: با تاسیس دادگستری، در سال ۱۳۰۶ هیاتی تشکیل شد و قانون مدنی ایران را در ۱۳۳۵ ماده تالیف کرد. جامعه ی سنتی ایران ناگهان با قانونی رو به رو شد که ترکیبی از فقه و قوانین اروپایی بود و نیاز به شرح و تفسیر داشت و اینجاست که جایگاه دکتر کاتوزیان مشخص می شود؛ چرا که از آن زمان تا تولد و تحصیلات وی در رشته ی حقوق، بسیاری افراد به این اقدام دست زدند و حتی «سید حسن امامی» (فقیه شیعه، حقوق دان، قاضی و سیاست مدار ایرانی، امام جمعه ی شهر تهران در زمان محمدرضا پهلوی) این قانون را در ۶ جلد شرح و تفسیر کرد که باز هم کافی نبود.

به گفته ی احمدی، کاتوزیان که در خانواده یی مذهبی رشد یافته و پدربزرگی مشروطه خواه و پدری حقوقدان داشت، ضرورت این امر را حس کرد تا قانون مدنی ایران را شرح و تفسیر کند و آن را بسط دهد و این رسالت را در آثار متعددی که تا پایان عمر تالیف کرد بر عهده گرفت.

احمدی آثار بر جای مانده از دکتر کاتوزیان را در زمره ی بهترین کتاب های حقوقی و همچون چراغی روشن برای دانشجویان این رشته توصیف کرد و گفت: چه دانشجویانی که در محضر وی حضور داشته اند و چه افرادی که هم اکنون و در آینده به این رشته ورود پیدا می کنند، مدیون و شاگرد استاد خواهند بود. مقالات و آثار کاتوزیان توانست با پر کردن و از میان برداشتن خلایی بزرگ، قانون مدنی را تفسیر و برای درک عموم تسهیل کند.

«بهمن کشاورز» حقوقدان و رییس اتحادیه ی کانون های وکلا نیز در گفت و گوی تلفنی با پژوهشگر ایرنا، درگذشت ناصر کاتوزیان را به مردم ایران تسلیت گفت و او را انسانی بی همانند توصیف کرد.

کشاورز گفت: استاد کاتوزیان از نظرهای مختلف به گردن حقوق و حقوقدانان ایرانی حق دارد. او برای اولین بار در تاریخ آموزش حقوق، شروع به تالیف کتبی برای مقاطع مختلف تحصیلات عالیه کرد؛ به نحوی که برای آموزش بخشی مشخص از قانون مدنی، کتبی در حد خلاصه برای یک مقطع و با تفصیل بیشتر برای مقطع بعدی تالیف کردند. برای کاتوزیان خیلی مهم بود که خوانندگان کتاب، بخوبی منظور و جوهره ی کلام او را درک کنند و این آموزه ها ملکه ی ذهن آنان شود. پیدا کردن آسان مطالب در کتاب و قابل فهم بودن آن، یکی از مهم ترین نکته های روش تالیف استاد بود که برای بسیاری دیگر از اساتید همچون نمونه یی بود.

به گفته ی کشاورز، کاتوزیان همچنین کتاب هایی در زمینه ی فلسفه ی حقوق و همچنین قرارداد داشتند که مطالعه ی آن ها هیچ سوالی برای خوانندگان باقی نخواهد گذاشت.

این وکیل دادگستری ادامه داد: کاتوزیان هرگز در پی انتشار کتاب و کسب اسم و رسم نبود. آنچه بیش از همه در کتاب های وی به چشم می خورد، توجه به انصاف و عدالت در جوار محترم شمردن قانون است. ایجاد تعادل بین این دو مورد کاری است بسیار دشوار و ظریف که استاد به بهترین شکل از عهده ی انجام آن بر آمد؛ چراکه در صورت قربانی کردن یکی از این دو مورد با دیگری، نتیجه فاجعه بار خواهد بود.

تدوین قانون اساسی، یکی دیگر از مهم ترین دستاوردهای استاد کاتوزیان است. به گفته ی احمدی، پیش از انقلاب اسلامی، مرحوم دکتر «حسن حبیبی» از طرف امام خمینی (ره) مسوول نگارش قانون اساسی شد؛ اقدامی که با بازگشت ایشان از فرانسه و به دلیل مشغله ی کاری زیاد، بر عهده ی استاد کاتوزیان گذاشته شد.

به گفته ی احمدی، قانون اساسی یی که استاد کاتوزیان با کمک برخی دیگر از حقوقدانان کشور اقدام به تالیف آن کرد، یکی از کامل ترین و بهترین نمونه های قانون اساسی است که متاسفانه علی رغم دارا بودن تایید و امضای امام خمینی، در جریان برخی اختلاف نظرهای سیاسی کنار گذاشته شد.

البته قانون اساسی فعلی جمهوری اسلامی، در بسیاری از بخش های خود وامدار استاد کاتوزیان است و مبانی این قانون برگرفته از قانون اساسی تالیفی وی است.

***استادی نمونه

فراز و نشیب های متعدد زندگی ناصر کاتوزیان، هرگز از علاقه ی او به تحقیق و تالیف و مهم تر از آن تدریس حقوق کم نکرد. کاتوزیان بعد از انقلاب و در جریان انقلاب فرهنگی، برای بیش از ده سال از تدریس در دانشگاه تهران کنار گذاشته شد؛ ولی بعد از دعوت به کار دوباره، تدریس را تا زمان بازنشستگی از دانشگاه تهران، با جدیت و علاقه ی فراوان ادامه داد.

کلاسداری و برخورد او با دانشجویان یکی دیگر از نکته هایی بود که احمدی که خود از شاگردان کاتوزیان بوده است به آن اشاره کرد. این وکیل دادگستری گفت: کاتوزیان استادی جامع الاطراف بود. ممکن است برخی از استادان در کلاسداری و بیان شفاهی مطالب و برخی دیگر در نگارش این مطالب بر کاغذ متبحر باشند؛ ولی دکتر کاتوزیان در همه ی این موارد نمونه بود. قلم پخته و شیوا در کنار تسلط و احاطه یی که آرامش و وقاری مثال زدنی به او می بخشید، از دکتر کاتوزیان استادی نمونه ساخته بود.

به گفته ی احمدی، استاد کاتوزیان به درجه یی از استادی رسیده بود که کلاس ها و طرز کلاسداری او، دانشجویان را تشویق و ترغیب می کرد او را در همه ی موارد نمونه ی خود قرار دهند.

احمدی در پایان با اشاره به جایگاه رفیع حقوقی استاد کاتوزیان گفت: او در علم حقوق چنان مرتبه یی داشت که دیگران هنوز خوشه چین آن هستند. کاتوزیان فصل الخطاب حقوق بود. او که خود دریای علم بود همواره به سایر استادان توصیه می کرد هرگز بدون احاطه و مطالعه ی دروس به کلاس نروند.

بهمن کشاورز نیز گفت: من هرگز افتخار شاگردی کاتوزیان را نداشتم، ولی بارها در همایش های کانون وکلا و کنفرانس های مختلف از حضور او بهره بردم و همچنین از زبان دانشجویانش می شنیدم که در کلاس های استاد، مباحثه و جدل علمی همیشه در جریان بود و مانعی برای ابراز عقیده و مجادله ی علمی وجود نداشت.

کشاورز ادامه داد: من همواره در تدوین لوایح و دادگاه های خود از کتاب های استاد کاتوزیان استفاده می کنم و از این نظر خود را شاگرد ایشان می دانم.